Hydra – deel 3

Het gevecht met de Hydra – Deel 3
Een eerste kennismaking met het veelkoppige monster van het nihilisme

De verzuchting ‘we leven nu eenmaal in nihilistische tijden’ ligt tegenwoordig op steeds meer lippen bestorven. Naarstig worden negatieve gebeurtenissen en ontwikkelingen, denk bijvoorbeeld aan oorlogen, racisme en de opwarming van de aarde, toegeschreven aan het nihilisme, als zou het hier gaan om een demonische kracht waaraan wij mensen vrijwel machteloos zijn overgeleverd. In een cursus van drie of vier semesters wordt geprobeerd wat meer greep te krijgen op een in zichzelf uiterst grillig en complex fenomeen dat als een ware duivelskunstenaar steeds weer in een nieuwe gedaante aan ons verschijnt. We zullen ons licht opsteken bij filosofen als bijvoorbeeld Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger en Emanuele Severino, maar gaan ook te rade bij schrijvers als Ivan Toergenjev, Fjodor Dostojewski, Ernst Jünger en Thomas Mann, die allen hun eigen gevecht met een van de koppen van de Hydra hebben geleverd. De hoop op een afgeronde en geruststellende definitie aan het einde van een lange en soms moeilijke weg zal ijdel blijken te zijn, want het nihilisme blijft bij gebrek aan een ware Hercules telkens weer de kop opsteken en ons voor nieuwe raadsels stellen, zoals onder meer zichtbaar wordt in de studies van hedendaagse filosofen als Wendy Brown en Mehdi Belhaj Kacem.
…
Dit semester slaan we onze tenten op in Duitsland en laten we ons licht schijnen over het werk van Ernst Jünger (1895-1998) en Martin Heidegger (1889-1976), die zich als representanten van de conservatieve revolutie beiden met het fenomeen van het nihilisme uiteen hebben gezet. De eerste colleges zijn gewijd aan de denker, avonturier en oorlogsheld Jünger, die vooral naam en faam heeft verworven als chroniqueur van de Eerste Wereldoorlog, denk bijvoorbeeld aan een boek als In Stahlgewittern. In de voetsporen van voorbeelden als Dostojewski en Nietzsche is evenwel ook de problematiek van het nihilisme niet aan de aandacht van Jünger ontsnapt. Met name zijn essay Űber die Linie (1950) is een uiteenzetting met het nihilisme als een fenomeen dat zal moeten worden overwonnen, zoals de titel al verraadt. Het individu dat in de ban van het nihilisme is geraakt, zal zich de vraag moeten stellen welke houding het moet aannemen teneinde zich uit die ban te kunnen bevrijden. Tijdens de colleges moet onder andere duidelijk worden dat voor Jünger het nihilisme niet op een lijn mag worden gesteld met decadentie en ziekte, maar eerder een appel doet op een door en door geharde mens die als een gevoelloze machine de morele orde achter zich heeft gelaten en is binnengetreden in de automatische samenhang of het rijk der automaten.

Tijdens dit semester gaat onze aandacht echter met name uit naar Heidegger en zijn uiteenzetting met het nihilisme. Volgens de illustere Duitse denker moet de geschiedenis van de metafysica worden begrepen als een geschiedenis die getekend is door het nihilisme. Kort door de bocht kan worden gezegd dat de metafysica en het nihilisme elkaar de hand reiken in de zijnsvergetelheid. Nihilisme is derhalve niets minder dan zijnsvergetelheid! In een indrukwekkende analyse voert Heidegger ons langs de grootste filosofen die het denken van het Avondland heeft voortgebracht en laat hij zien hoezeer hun werk het stempel van het nihilisme draagt. De hele geschiedenis van het Avondland als de geschiedenis van de metafysica is in de ban van het spook van het nihilisme. De colleges moeten duidelijk maken hoe Heidegger tot zijn radicale stelling is gekomen en waarom meer dan tweeduizend jaar filosofie kan worden samengevat onder het kopje ‘zijnsvergetelheid’. Plotseling verschijnen grote denkers als bijvoorbeeld Plato, Aristoteles, Descartes, Leibniz, Kant, Hegel en Nietzsche in een geheel ander licht. De cursus probeert dit ‘andere licht’ te laten schijnen en zo ook een andere kijk op de filosofie en haar geschiedenis te bieden.

Onderwijsvorm: Hoorcolleges met de mogelijkheid tot het stellen van vragen.

Literatuur: Er worden opzetten en samenvattingen van de colleges aan de cursisten uitgedeeld of gemaild.

Over de docent: Drs. Nico Dieteren verzorgt, na afronding van de studies Nederlandse taal- en letter-kunde en filosofie, al meer dan twintig jaar cursussen filosofie. Zo was hij onder an-dere van 1996-2020 als docent filosofie werkzaam voor HOVO Nijmegen.

Meer lezen