Politiek is niet mijn leven, maar mijn leven is politiek!

De eerste colleges zijn gewijd aan Michel Foucault, die het spoor heeft getrokken voor de denkers die zich na hem hebben gebogen over het fenomeen van de biopolitiek. Tijdens de cursus gaat onze aandacht uit naar de colleges die Foucault in 1979 aan het Collège de France heeft gegeven onder de titel Naissance de la Biopolitque. In deze colleges omschrijft Foucault biopolitiek als ‘de wijze waarop men in de achttiende eeuw geprobeerd heeft de problemen te rationaliseren, die aan de praktijk van het regeren worden gesteld door die problemen die nu juist kenmerkend zijn voor een populatie van levende wezens, namelijk gezondheid, hygiëne, ras, geboortecijfers, levensduur, etc.’ Deze problemen zullen vanaf de negentiende eeuw steeds meer ruimte in beslag gaan nemen. Waar het Foucault evenwel vooral om gaat is dat al deze problemen onlosmakelijk verbonden zijn met een politiek kader en een politieke rationaliteit, pas binnen dit kader treden ze als zodanig naar voren en ontvangen ze hun toespitsing. Opvallend is nu dat deze politisering door Foucault in verband wordt gebracht met het liberalisme, dat wil zeggen met een politiek systeem dat bij uitstek gericht is op de respectering van het rechtssubject en de vrijheid om zelf beslissingen te nemen. Tijdens de colleges zal dan ook bijzondere aandacht moeten worden geschonken aan deze nauwe band tussen biopolitiek en liberalisme en aan de vraag hoe Foucault liberalisme wenst te begrijpen.

Aansluitend wordt de stap gezet naar Giorgio Agamben, de filosoof die met zijn Homo sacer-project een nieuwe impuls heeft gegeven aan de filosofische reflectie over het fenomeen van de biopolitiek. Weliswaar geïnspireerd door Foucault neemt de Italiaanse denker ook onmiddellijk afstand van zijn beroemde Franse voorganger want voor Agamben is de biopolitiek niets minder dan het heersende geheim van het westerse denken over politiek. Zelfs bij een antiek filosoof als Aristoteles is al sprake van biopolitieke sporen. In tegenstelling tot Foucault is voor Agamben biopolitiek dus allesbehalve een modern fenomeen, maar gaat het hier om het ware gezicht van de westerse politiek, alleen wist de politiek dit gezicht eeuwenlang verborgen te houden. Tijdens de colleges zal deze radicale analyse van Agamben nader tegen het licht worden gehouden en daarbij zal een bijzondere rol zijn weggelegd voor de centrale figuur van de homo sacer, die bekend is uit het Romeinse recht. Wat deze heilige mens kenmerkt is dat hij straffeloos mag worden gedood en dat zijn lichaam niet als offer door de goden wordt geaccepteerd (er is sprake van een dubbele uitsluiting). Helaas beperkt het optreden van deze heilige mens zich niet tot de antieke wereld der Romeinen, maar duikt hij steeds weer in nieuwe gedaanten op in onze moderne wereld. Denk bijvoorbeeld aan de muzelman in de Duitse concentratiekampen, maar ook aan de vluchtelingen die geen toegang krijgen tot fort Europa of aan de mensen die zich tijdens de Coronapandemie weigerden te laten vaccineren en toen met een algehele uitsluiting werden bedreigd. In ieder geval moet tijdens de cursus de nauwe band zichtbaar worden tussen deze heilige mens en de biopolitiek, waarbij ook een cruciale rol is weggelegd voor de uitzonderingstoestand waarover de soeverein beslist (de invloed van Carl Schmitt). Uiteindelijk gaat het om de vraag hoe we aan deze biopolitiek kunnen ontsnappen.

Het slotakkoord is voor Roberto Esposito, ongetwijfeld de minst bekende van de drie besproken filosofen. Voor hem zijn Foucault en Agamben belangrijke bronnen van inspiratie, maar tegelijkertijd weigert hij hun analyses kritiekloos over te nemen. Zo deelt hij zeker niet de puur negatieve invulling die Agamben aan biopolitiek geeft en  evenmin deelt hij diens historische analyses, want net als voor Foucault is ook voor Esposito biopolitiek een modern fenomeen. In zijn moderne genealogie van de biopolitiek verbindt Esposito het fenomeen van de biopolitiek heel nadrukkelijk met wat hij het paradigma van de immuniteit noemt en daarmee hebben we ook meteen het centrale begrip (‘immunitas’) van zijn denken te pakken. Tijdens de colleges gaat onze aandacht dan ook met name uit naar het boek Immunitas uit 2002, waarbij onder andere wordt ingegaan op de vraag naar de verhouding tussen immunitas en communitas, Latijnse termen die beide dezelfde stam ‘munus’ delen. Juist in die relatie tussen de immuniteit en de gemeenschap dient zich ook de biopolitiek aan. De centrale rol van de immuniteit is bij uitstek duidelijk geworden tijdens de recente Coronapandemie, want voor Esposito zijn maatregelen als sluiting, isolatie en afstand houden in wezen niets anders dan wat hij ‘immuniteitsdispositieven’ noemt. En, zo vraagt hij zich af, is het onvermijdelijke mondmasker niet het zinnebeeld van de immuniteit dat aan onze gezichten bevestigd is?

sluiten