Het gevecht met de Hydra – Deel 1 #3

De eerste colleges voeren ons naar het negentiende-eeuwse tsaristische Rusland, dat een ideale voedingsbodem vormde voor het nihilisme. Revolutionairen van diverse snit (anarchisten, socialisten en communisten) bekenden zich tot het nihilisme in hun strijd tegen de autocratische instituties van de feodale Russische staat. Onze aandacht gaat evenwel niet zozeer uit naar de ideologen van het revolutionaire elan, maar naar de romanschrijvers Ivan Toergenjev (1818-1883) en Fjodor Dostojewski (1821-1881). Hoewel beide auteurs zeker niet tot het nihilistische kamp mogen worden gerekend, hebben ze in hun werk wel een belangrijke tip van de sluier gelicht. Zeker Toergenjev heeft in zijn roman Vaders en Zonen een treffend beeld van het Russische nihilisme geschetst aan de hand van zijn protagonist Bazarov, die de oorlog verklaart aan alle Russische instituties, inclusief het gezin en de bejubelde gemeenschap. De wezenstrekken van het Russische nihilisme komen samen in de figuur van Bazarov, vandaar dat we uitvoerig zullen stilstaan bij de genoemde roman van Toergenjev. De colleges over het Russische nihilisme sluiten we dan af met Dostojewski, die als fervent aanhanger van de conservatieve Slavische School een verklaard tegenstander van de nihilistische revolutionairen was. In het brandpunt van onze belangstelling zal de roman Boze Geesten staan, die wordt beschouwd als de meest politieke roman van Dostojewski. In deze roman neemt de auteur het nihilistische geweld van de revolutionairen kritisch onder de loep en wil hij vooral aantonen waar blind fanatisme toe kan leiden.

Het slotakkoord van dit eerste semester is voor Friedrich Nietzsche (1844-1900), de denker wiens naam voor altijd verbonden is met het nihilisme, maar in wiens werk deze term slechts sporadisch voorkomt. Weliswaar geïnspireerd door zijn Russische voorgangers verviel Nietzsche zeker niet tot blind epigonisme, maar nam hij duidelijk afstand. In zijn ogen bood het nihilisme zoals het omarmd werd door de Russische intellectuelen en revolutionairen geen opening naar een hoopvollere toekomst. Voor de Duitse denker representeert het nihilisme een catastrofe die ongeveer tweehonderd jaar zal duren, wat betekent dat de huidige mens er middenin zit. Deze periode wordt gekenmerkt door de affecten afkeer, medelijden en de lust om alles te vernietigen. Op de vraag wat nihilisme betekent antwoordt Nietzsche in zijn Nagelaten Fragmenten: ‘dat de hoogste waarden hun waarde verliezen.’  Met deze hoogste waarden wordt onder andere verwezen naar de waarden zoals ze worden verdedigd door het (platoonse) christendom, denk bijvoorbeeld aan het medelijden. Voor Nietzsche bestaat er een nauwe band tussen het christendom en het nihilisme, vandaar dat hij de christelijke moraal ook ‘een zeer bepaalde verklaring’ voor het nihilisme noemt. Deze nauwe band met het christendom laat in ieder geval al doorschemeren dat voor Nietzsche het nihilisme zeker niet mag worden geduid als ‘de radicale verwerping van waarde.’ Tijdens de colleges zal onder andere deze band tussen christelijke moraal en nihilisme nader moeten worden uitgewerkt, daarbij zullen ook andere onderwerpen de revue passeren, bijvoorbeeld de verschillende vormen van nihilisme, de dood van God en het antagonisme tussen Dionysos of de Antichrist en de Gekruisigde. Vergeet echter niet dat een eenduidig antwoord op de vraag wat nihilisme voor Nietzsche betekent onmogelijk kan worden gegeven. Als een waar liefhebber van raadsels zal hij het raadsel niet oplossen, maar ons er verder in verstrikken.